Рәфис Кашапов: "Бәләкәй төрмәдән зур төрмәгә чыктым"
27 декабрь татар милли хәрәкәте активисты Рәфис Кашапов Коми республикасы Ухта шәһәрендәге 19нчы кырыс шартлы колониядән азат ителде.
Иректән мәхрүм ителгәч "Мемориал" хокук яклау оешмасы тарафыннан сәяси тоткын дип бәяләнгән Рәфис Кашапов иң беренче чиратта сәламәтлеген яхшырту өчен дәваланырга, хокукларын бозганга төрмә идарәләрен мәхкәмәгә бирергә, үзенә карата чыгарылган хөкем карарын Европа кеше хокуклары мәхкәмәсенә шикаять итәргә җыенуын белдерде. Рәфис Кашапов (59 яшь) иреккә чыкканнан соң беренче интервьюны Азатлыкка бирде.
– Рәфис әфәнде, кайткач та ниләр эшләргә җыенасыз?
– Иң беренче булып, кайткач та хастаханәгәме, әллә шифаханәгәме ятарга уйлыйм. Сәламәтлегем бик какшады, хәлләрем бик авыр. Аннан да кала Микунь шәһәрендәге 31нче һәм Ухтадагы 19нчы колонияләр идарәләрен штрафка тартырга җыенам. Минем сәламәтлегем бетте, хокукларым бозылды. Аларның гаделсезлеге сәбәпле, матди яктан да күп чыгымнар булды. Барлык проблемнар турында үзебезнең адвокатлар һәм хокук яклаучылар белән сөйләшеп 10 млн сум компенсация алырга телим.
Мин 31нче колониядә булганда ике тапкыр хушымны югалтып егылдым. 20 минут аңсыз яттым. Табиблар шул вакыт эчендә минем яныма килеп укол ясамады, дару бирмәде. Төрмәдә утыручылар тавыш күтәргәч кенә, табиблар килеп, мине аякка бастырды.
Төрмәдә утырганда өч ел эчендә ике тапкыр бөерләремә салкын тидердем. Аннан да кала тамагым, колагым авыртып чирләдем. Нәтиҗәдә ашказаны чире барлыкка килде. Соңгы айларда да аңымны югалту дәрәҗәсенә җиттем. Гемоглабиным түбән төште. Болар барсы да гаделсезлекләр һәм минем хокуклар бозылу аркасында килеп чыккан әйберләр.
Ислам кушканча эшлим дисәң – мыскыллау! Ашау-эчүгә килсәң – мыскыллау! Хатларны алып булмый, аларны бирмиләр. Март аенда гына мин язылып ала торган газетлар турында "сез ала торган бөтен матбугат юк ителәчәк!", диделәр. Уйлап карасаң, аңа бит күпме акча киткән. Аннан Русиядә, Татарстанда чыга торган газет-журналларга язылырга акча бирмибез дип әйттеләр. Төрмәләрдә дистәләрчә хокукларым бозылды, сәламәтлегем бетте. Шуңа күрә, ризасызлыгымны белдереп аларны мәхкәмәгә бирергә исәплим.
Бер 20-25 көннән соң үземнең җәмәгатьчелек эшен дә башлап җибәрергә исәплим. Кайтуга тотына алмам, чөнки сәламәтлегем нык какшады. Аллаһы боерса, мин көрәшне дәвам итәчәкмен.
Хәзер мине төрмәдән чыгу белән котлаулар башланды. Мин моңа бәләкәй төрмәдән зур төрмәгә чыктым дип әйтәм. Монда шатланырлык берни дә юк. Газет-журналлар алмасам да, телевизор карый алмасам да, барыбер, ниләр булганны кешеләр аша ишетеп тордым. Өч ел эчендә күп кешеләрне: дин әһелләрен, җәмәгать эшлеклеләрен, сәяси эшчәнлектәгеләрне төрмәгә утырту бик нык арткан. Бу Русиянең полиция дәүләтенә әйләнеп килгәнлеген күрсәтә. Мин үзем дә шуны татыдым. ФСБ хезмәткәрләре миңа карата җинаять эшен уйлап чыгардылар. Һәм мин гаделсез рәвештә өч ел төрмәдә утырып чыктым.
Советлар заманындагы Сахаров, Солженицыннар, сәяси эзәрлекләүләргә дучар булганнар турында хәзер күтәрләр. Хәзерге яңа Русия тарихында да бу проблемны күтәрү кирәк. Мин быелның башында гына караган идем, Русиядә 52 кеше сәяси тоткын санала. Моны "Мемориал" оешмасы күрсәтә. Мин сәяси тоткыннар күпкә күбрәк дип уйлыйм. Без Конституцион һәм милли, дини гражданлык хокукларны яклап хәрәкәт итәргә тиешбез.
– Сез үзегезгә карата белдерелгән хөкем карарын Европа кеше хокуклары мәхкәмәсенә шикаять итәргә җыенмыйсызмы?
– Бу мәсьәләдә минем адвокатлар эшли. Европа кеше хокуклары мәхкәмәсенә документлар әзерләнгән. Мәскәүдән һәм Казаннан да хокук яклаучылар бу эш белән шөгыльләнә. Алар гына түгел, Amnesty International хокук яклау оешмасы да бу эшкә алынды.
– Сәяси тоткын буларак, төрмәдә мөнәсәбәт ничек иде? Сезнең ни өчен утыртылганны белә иделәрме?
– Төрмәдә утыручылар да белә иде. Аны сөйли башласаң, озакка китә. Мин Казанда булганда, ярты ел тикшерү барды бит, шул вакытта ук миңа ФСБ хезмәткәрләре: "Син шундый җирдә булачаксың, анда телефон да, телевизор да, бернинди газет та булмаячак, синең янга хатының һәм балаларың да керә алмаячак", диделәр. Бу чынлап та шулай булып чыкты. Узган елның җәендә җәмәгатем Нурзия һәм улым Рөстәм минем белән очрашырга тиешләр иде. Аларга "SIM-картаны, флешкаларны күбрәк алыгыз, Рәфис аларны сорады", дип әйткәннәр. Алар моны махсус минем янга кертмәс өчен эшләгән булып чыкты. Алар мине хатыным һәм улым белән очраштырмас өчен әллә нинди провокацияләр оештырып бетерделәр.
– Төрмәдә иң кыены ни булды?
– Мин елъярым диярлек берүзем утырдым. Син берүзең утырганда хайван хәлендә. Сиңа бернинди яңалык керми. Шул ук Татарстанда, Русиядә, ислам дөньясы турында булсын. Миңа, Чаллы татар иҗтимагый үзәгенең президиум әгъзасы буларак, дөньядагы хәлләрне тикшереп бару кирәк, хәбәрләр алырга тиеш. Миңа, берүзем утырып, дөньядагы хәбәрләрдән мәхрүм булу иң кыены иде.
Мин биш тапкыр намаз укыйм. Намазлыкка басып уку кирәк. Кайвакыт намазлыкны алып китәләр, бирмиләр. Бу да иң начар хәлләрнең берсе иде.
18нче төрмә хастаханәсендә булганда, мине намаздан тыярга теләделәр. Әмма мин намазны башыннан ахырына кадәр укыдым. Намаз вакытлары гел үзгәреп тора, намаз вакытлары язылган кәгазьне алып чыгып киттеләр. Тәсбих тартканда саныйсың бит, аны да алып чыгып китә иделәр. Алар менә шулай итеп рухи яктан сындырырга тырышып карадылар.
– Рәфис әфәнде, Чаллы татар иҗтимагый үзәген экстремистик оешма дип тануларын ишеткән идегезме?
– Мин үзем Чаллы татар иҗтимагый үзәге рәисе булып эшләдем, әмма төрмәдә күпме вакыт узгач кына Чаллы татар иҗтимагый үзәге ябылуы турында белдем. Моның артында ФСБ, урыс шовинистлары тора. Алар беренче чиратта минем өстән җинаять яки гражданлык эше ачарга тиешләр иде. Аны алай гына ябып булмый. Аны ябучылар канун бозучылар, әгәр нинди дә булса сәяси яки иҗтимагый оешманы ябарга телисең икән, аның баш оешмасын ябарга кирәк. Аның бүлекчәсен ябу канунны бозу санала.
– Мәскәүнең Татарстан белән Русия арасындагы шартнамәне озайтмавын, мәктәпләрдә татар телен укытуны ихтыярига калдыру турында ишеттегезме?
– Мин ничек тә булса мәгълүмат алырга тырышам. Татарстан белән Русия арасында килешү турында Фәндәс Сафиуллинның, Дамир Исхаковның язылган ниндидер фикерләрен кайдандыр алырга туры килде. Бу хакта белдем.
Нәрсә дип әйтим, без татар халкы 1552 елда дәүләтебезне югалтып кол хәленә төшкәнбез, коллар белән ничек телиләр – шулай итәләр. Шартнамә, тел, югары уку йортлары мәсьәләсендә дә, мәгарифме, икътисадмы Русия империясе үз юнәлешендә кала, ул аны барыбер үзенчә эшли. Без чуашмы, татармы, башкортмы, хакасмы, бурятмы – нинди генә милләт халкы булмасын, барысын да тигезләп кол дәрәҗәсенә төшерәләр, чөнки аның сәясәте шундый. Гасырлар буе шулай булган һәм шулай дәвам итәчәк.
– Сезгә сигез ел күзәтү (надзор) билгеләмәкчеләр иде, мәхкәмә аны кире какты. Тынычлыкта калдырырлар дип уйлыйсызмы, чит илгә китәргә уйламыйсызмы?
– Миңа сигез ел күзәтү биргәннәр иде. Адвокатларга, җәмәгать яклаучыларына, иҗтимагый-сәяси оешма җитәкчеләренә, туганнарыма рәхмәт яусын, мәхкәмә минем ул күзәтүне алып атты. Хәзер өйгә тыныч күңел белән кайтам. Чөнки күзәтү булганда айга ике тапкыр барып теркәлергә, аннары иртәнге алтыга кадәр син өйдә булырга тиешсең, чөнки полиция килеп керергә мөмкин. Шушы авырлыклардан котылдым, әмма барыбер мине тыныч калдырмаслардыр дип уйлыйм, чөнки кичә минем камерага бер кеше килеп керде. Белмим, ул ФСБ хезмәткәре булды микән. "Воля Идел-Урал" дигән оешманы "Вконтакте"да син оештырдыңмы, ди.
Мин өч ел төрмәдә утырам, телефонга, телевизорга, газет-журналларга якын килә алмыйм, миңа шундый сорау бирәләр. Тагын ике кеше фамилиясен әйттеләр. Аның берсе хатын-кыз, икенчесе ир кеше. Син алар белән элемтәдәме дип сорады. Юк, дидем. Аннары "Вконтакте"да Рәфис Кашапов дигән бит тора, син аның белән эш алып барасыңмы, ди. Мин берүзем бер камерада утырам, кайда компьютер яки телефон булсын дим. Мин әле төрмәдән чыкмаган, ә сез ФСБ хезмәткәрләре инде минем белән эш алып барасыз дип әйттем.
Мин чыккач ФСБ, эчке эшләр идарәсе, прокуратура тынычлыкта калдырмастыр. Инде төрмәгә утырганчы ук миңа сәяси эмигрант статусын бирергә дип АКШ, Канада, Төркия, Германия, Франциядән чыктылар, Кытайдан татарлар мөрәҗәгать итте. Алар бит бөтен мәгълүматны карап бара.
Унлап илдән политэмигрант статусы бирәбез, Русиядә сине йә үтерәләр, йә утырталар дип әйтеп килделәр. Төрмәдә утырган вакытта Испаниядән, Польшадан, Австралиядән, аннары Япониядән сәяси эмигрант статусы бирергә исәпләделәр. Бер караганда, бу күңелле дә хәл. Демократия булган илләр Русия дәүләтенең диктатурага таба барганын аңлыйлар. Шуңа мин исән-сау булсын, төрмәләрдә утырмасын дип тырыша.
Мин әле төрмәгә утырганчы ук куәт структуралары, дәүләт структуралары мин эшләгән офиска һөҗүм ясап минем 18 җирдән сөякләрне сындырдылар, бер кеше үлде, берсе гарип булып калды һәм хәзер дә инвалид. Аннары ике тапкыр машина белән һөҗүм оештырдылар. Берсендә без Чабаксарда Русиядә урыс булмаган халыкларның проблемнары җыенын оештырып йөргәндә юл һәлакәте китереп чыгардылар. Аңа кадәр тагын шундый бер хәл булды.
Шулай итеп, дүрт тапкыр һөҗүм оештырылды. Минем кебек җәмәгать эшләрен алып баручы, сәяси-иҗтимагый эшләрдә актив катнашучы, үзләренең сүзләрен курыкмыйча туры әйтүчеләргә шундый кыерсытулар, төрмәгә утыртулар, кыйнаулар, үтерүләр булачак дип уйлыйм. Шуның өчен чит илгә китү-китмәү мәсьәләсен кайткач бөтен туганнарым, якыннарым, оешма җитәкчеләре белән сөйләшеп хәл итәчәкмен. Хәзер генә кайсы илгә китәчәгемне әйтә алмыйм, әмма күп илләрдән чакырулар алдым.
* * * *
Рәфис Кашапов 2014 елның 28 декабрендә ФСБ тарафыннан кулга алынган иде. 2015 елның сентябрендә Чаллы мәхкәмәсе Кашаповны Русия җинаять кодексының 280нче һәм 282нче маддәләре нигезендә "илне җимерергә чакыру", "халыклар арасында дошманлык һәм нәфрәт тудыру" гаепләве белән өч елга ирегеннән мәхрүм итү турында карар чыгарды. 13 ноябрьдә Татарстан Югары мәхкәмәсе Кашаповның аппеляция мөрәҗәгатен карап, әлеге карарны гамәлдә калдырды.
"Мемориал" хокук яклау оешмасы Кашаповны сәяси тоткыннар исемлегенә кертте.
Рафис Кашапов: из малой тюрьмы в большую
Рафис Кашапов вышел на свободу. В сентябре 2015-го он получил три года колонии. Поводом для привлечения татарского активиста по ч. 1 ст. 282 ("возбуждение ненависти либо вражды") и по ч. 2 ст. 280.1 УК ("публичные призывы к совершению действий, направленных на нарушение территориальной целостности РФ") стали опубликованные в соцсетях материалы Кашапова о ситуации в Крыму. Арестованный в декабре 2014-го, Кашапов отсидел от звонка до звонка и никакого смягчения режима не получил. В экслюзивном интервью Радио Азатлык активист рассказал об условиях содержания в колонии и о своих планах.
— Чем вы планируете заняться после возвращения?
— Первое, что сделаю, когда окажусь дома, — дней на двадцать лягу в больницу или уеду в санаторий, потому что у меня сильно ухудшилось состояние здоровья. Второе, что собираюсь сделать — подать жалобу на администрацию ИК-31 и ИК-19 города Микуль, где я отсидел. Из-за их действий у меня ухудшилось здоровье, я понес значительные материальные потери. Буду советоваться с адвокатами, правозащитниками в Москве, буду требовать от администрации колоний 10 миллионов рублей компенсации морального вреда.
У меня есть все основания на это. В ИК-31 я дважды падал в обморок. В течение 20 минут ко мне никто не подошел, врачи мне не сделали ни единого укола. Только после того, как заключенные устроили бунт и потребовали внимания медицинского персонала, мне была оказана помощь. Дважды я застудил почки. У меня болело горло, было воспаление уха. За три года в заключении я приобрел язву открытого типа, у меня сильно упал гемоглобин. Всё это случилось в результате серьезных правонарушений со стороны администрации колонии. Мне не давали газеты и журналы, хотя была подписка. Это можно долго перечислять, я могу предоставить десятки и десятки пунктов нарушения моих прав.
После медицинских обследований планирую начать общественную работу. Меня все поздравляют с освобождением, но радоваться особо не приходится, потому что я вышел из малой тюрьмы в большую.
— Как вы узнавали новости?
— Несмотря на то, что у меня не было возможности смотреть телевизор или читать свежие газеты, я был осведомлен о том, что происходит в стране. Я знал, что многих активистов задержали и осудили в этом году, это очень много по сравнению с тем, что было три года назад. Я сам отсидел три года по обвинению, которое считаю ложным. Меня сравнивают с такими советскими диссидентами, как Сахаров и Солженицын. В новой истории России происходит то же самое. В 2017 году политзаключенных в России стало больше. Об этом говорит и Мемориал. Мы должны продолжать свои действия, направленные на защиту наших конституционных, национальных и религиозных прав.
— Вы не собираетесь обжаловать приговор, вынесенный вам три года назад в ЕСПЧ?
— Это вам лучше расскажут мои адвокаты. Я только могу сказать, что документы уже подготовлены. Я сейчас только разговаривал с Павлом Чиковым, у них документы уже готовы к отправке. Моим делом также занимается международная организация Amnesty International.
— Расскажите об отношении к себе в колонии. Там знали, что вы политзаключенный?
— Знали. Когда в Казани шло следствие, и я содержался в изоляторе, ФСБшники мне говорили: "Ты будешь в той колонии (куда меня должны были послать), там нет ни телевизора, ни газет. К тебе не доберется ни один правозащитник. Туда не пустят ни жену, ни детей". Это действительно так и было. Летом 2016 году должно было быть свидание с женой Нурзией и сыном Рустемом. Им велено взять побольше флэшек и сим-карт с собой, дескать, Рафис попросил. А на самом деле это была чистой воды провокация, такие вещи запрещено везти на свидание. В итоге свидания не было.
— Что было самым сложным для вас в тюрьме?
— Я же полтора года сидел совсем один. У меня не было ни единого источника информации, мне было не с кем поговорить. Я же был активным членом общества, всегда все знал, что происходит в Татарстане, России. А тут такая изоляция. Второе, что было очень тяжело — мне всячески старались не давать молиться. Я, как верующий, пять раз в день читаю намаз на коврике. Часто сокамерники просто наступали на намазлык (специальный коврик для намаза) или надзиратели его отбирали. В тюремной больнице мне и вовсе запрещали читать намаз, отбирали четки, не давали бумагу, на которой были написаны часы намаза, но я это все преодолел. Несмотря на то, что я говорил постоянно, чтобы мне не ставили свинину, мне постоянно её приносили под нос, свинину в тюрьме дают постоянно. Один раз в больнице я даже выбросил тарелку в коридор. Это всё было психологическим давлением на меня.
— Вы уже знаете, что Набережночелнинское отделение ВТОЦ признали экстремистским?
— Я узнал об этом через полгода после решения суда. Я, как первый председатель этой организации, должен был отвечать за это. Должно было быть следствие, суд. Но всего этого не было.
— Знаете ли вы о том, что договор о разграничении полномочий между Москвой и Казанью не продлили, слышали ли, что в Татарстане произошли перемены в преподавании татарского языка?
— О договоре я где-то прочитал в комментарии Фандаса Сафиуллина, где-то мне попалось интервью с Дамиром Исхаковым. Да, я знал об этом. Что на это могу сказать? С самого 1552 года, когда нас превратили в рабов, с нами продолжают делать все, что хотят. Договор, образование, высшие учебные заведения, язык, экономика — Россия продолжает по-своему делать то, что делает. Нас — чувашей, татар, башкир, хакасов и бурятов — всех уравняли, потому что ведется такая политика. Это было веками, так будет и дальше.
— После освобождения над вами собирались установить надзор на восемь лет, но суд отверг это предложение. Думаете, надзорные органы оставят вас в покое сейчас? Не планируете уехать из страны?
— Я очень благодарен адвокатам, активистам и коллегам, а также моей семье, что они добились этого решения суда. Домой еду со спокойной душой. Если бы надо мной установили надзор, мне бы пришлось два раза в месяц ходить на контроль, быть дома с вечера и до шести утра. Не думаю, что меня совсем оставят в покое. Накануне моего освобождения в камере появился новый человек, который вдруг начал меня спрашивать, я ли веду группу "Воля Идель-Урал" в сети "ВКонтакте". Я уже три года сижу в тюрьме, у меня нет не то что интернета, но даже телефона, телевизора и доступа к газетам — а мне задают такие вопросы! Спросили, веду ли свою страничку "ВКонтакте", ведь она все еще там есть. Я ответил, что "я еще даже не вышел, а ФСБ уже продолжает со мной работать". Думаю, мне ещё предстоят встречи с ФСБ, МВД или прокураторой.
Еще до заключения мне предлагали уехать в США, Канаду, Турцию и просить статус политического беженца. Меня звали в Германию, Канаду. За меня заступились татары Китая. Когда уже сидел, мне предлагали статус эмигранта в Испании, Польше, Австралии, Японии. С одной стороны, это все очень приятно. Демократические страны понимают, что Россия идет к диктатуре. Я думаю, что преследования активистов продолжатся, будут еще посадки смелых людей, не скрывающих правды. Сейчас я возвращаюсь домой, мне надо увидеть родных, руководителей моей организации, посоветоваться с ними. Пока не могу сказать, уеду ли я куда-либо. Но приглашений у меня много.
Кашапова арестовали в декабре 2014 года. В сентябре 2015 года его приговорили к трем года колонии по части 1 статьи 282 (возбуждение ненависти или вражды) и по части 2 статьи 280.1 УК (публичные призывы к сепаратизму). Первое уголовное дело Рафиса Кашапова по 282 статье было возбуждено еще в 2003 году. Кашапова обвинили в распространении во время митинга в поддержку Ирака листовок, которые якобы содержали призывы к разжиганию межнациональной розни. Кашапова суд полностью оправдал, а прокуратура принесла ему официальные извинения. Второе уголовное дело об экстремизме завершилось обвинительным приговором в 2009 году. Кашапова обвинили в публикации в блоге шести материалов, включая текст "Нет христианизации".